Απόκοσμη και μεταφυσική Ρώμη

Έχω δηλώσει αρκετές φορές ότι τη Ρώμη την αγαπώ ιδιαιτέρως. Φέρει τη δική της ξεχωριστή φινέτσα του σήμερα συνδυασμένη με το αξεπέραστο μεγαλείο του χθες και καταφέρνει από την πρώτη στιγμή να σε κερδίσει και να σε αιχμαλωτίσει για πάντα. Έχω ήδη γράψει για τη Ρώμη ένα αρκετά εκτεταμένο αφιέρωμα (μπορείτε να το διαβάσετε, εδώ). Τώρα νομίζω ότι ήρθε η ώρα να επιστρέψουμε στην Αιώνια Πόλη για να ανακαλύψουμε μια άλλη όψη της... Πίσω από την τουριστική εικόνα με τα αμέτρητα καφέ και εστιατόρια, τα καταστήματα με τις εντυπωσιακές βιτρίνες και τα πολυφωτογραφημένα αξιοθέατα, κρύβεται μια... άλλη Ρώμη. Μια Ρώμη κρυφή, πιο απόκοσμη, σχεδόν μεταφυσική! Μην ξεχνάμε άλλωστε ότι εδώ γράφτηκαν μερικές από τις πιο σκοτεινές σελίδες της ιταλικής Ιστορίας με πρωταγωνιστές (μα και θύματα συνάμα) επαναστατημένους σκλάβους, Χριστιανούς και διαφωτιστές επιστήμονες που άθελά τους βρέθηκαν στο στόχαστρο της εκάστοτε εξουσίας και εκδιώχθηκαν ως απειλή για την τάξη και την ασφάλεια της πόλης... Όσοι λατρεύετε λοιπόν τα μυστήρια, ακολουθήστε με σε ένα ταξίδι στη μυστηριακή Ρώμη των θρύλων αλλά και της σκληρής πραγματικότητας. Ακολουθούν τα δέκα πιο τρομαχτικά μέρη της ιταλικής πρωτεύουσας...

1) Η Αρχαία Αππία Οδός

Η Αρχαία Αππία Οδός 

Βγαίνοντας από την Porta San Sebastiano, τη μεγαλύτερη πύλη των τειχών της Ρώμης, προχωράμε προς τη Via Appia Antica, τη γνωστότερη οδό της αρχαιότητας. Σήμερα αποτελεί ένα ειδυλλιακό σημείο της πόλης για να απολαύσει κανείς τη βόλτα του και τίποτα δεν προδιαθέτει τον επισκέπτη για το σκοτεινό παρελθόν που κρύβει... 73-71 π.Χ.: Ο θρακικής καταγωγής μονομάχος Σπάρτακος ηγείται της μεγαλύτερης επανάστασης δούλων που γνώρισε ποτέ η Αρχαία Ρώμη. Ο ίδιος, μην έχοντας γεννηθεί από δούλους γονείς και έχοντας γνωρίσει τις χαρές της ελεύθερης ζωής, πιάστηκε αιχμάλωτος και εκπαιδεύτηκε ως μονομάχος. Η λαχτάρα ωστόσο για ελευθερία και για επιστροφή στην πατρίδα οδήγησε, τόσο τον ίδιο όσο και τους συντρόφους τους, στην πιο αιματοβαμμένη και απελπισμένη μάχη ενάντια στις ρωμαϊκές λεγεώνες. Το πιθανότερο τέλος του Σπάρτακου ήρθε στο πεδίο της μάχης, κατά την προσπάθειά του να εντοπίσει τον μεγαλύτερο εχθρό του, τον Κράσσο. Το σώμα του δεν αναγνωρίστηκε ποτέ και αυτό έδωσε τροφή στη φαντασία και οδήγησε στο δραματικό φινάλε της χολυγουντιανής μεταφοράς της ιστορίας του Σπάρτακου στη μεγάλη οθόνη δια χειρός Stanley Kubrick. Σύμφωνα με την ταινία, ο Σπάρτακος έχει το ίδιο τέλος με αυτό που βρήκε τους περίπου 6.000 συντρόφους του που πιάστηκαν αιχμάλωτοι ζωντανοί από τους Ρωμαίους. 

Οι αιχμάλωτοι σταυρώθηκαν κατά μήκος της Αρχαίας Αππίας Οδού και οι σταυροί με τα πτώματά τους σε αποσύνθεση παρέμειναν επί χρόνια στην Αππία Οδό για παραδειγματισμό. Κάθε πιθανός επισκέπτης έπρεπε να περάσει από εκεί για να εισέλθει στην πόλη και τότε ερχόταν αντιμέτωπος με αυτό το μακάβριο και ανατριχιαστικό θέαμα που στόχο είχε να πιστοποιεί σε όλους το “μεγαλείο” της πόλης και την ικανότητά της να επιβάλλεται στους εχθρούς της! Ένα από τα πρώτα αξιοθέατα που συναντάμε σήμερα στην Αππία Οδό είναι το μικρό εκκλησάκι Domine quo vadis. Στο σημείο που είναι χτισμένο, λέγεται ότι ο Άγιος Πέτρος συνάντησε το Χριστό κατά την προσπάθειά του να εγκαταλείψει τη Ρώμη για να αποφύγει τη σύλληψη. Μετά τη συνάντηση αυτή ο Πέτρος αποφασίζει να επιστρέψει, έτοιμος πια να υποστεί το μαρτύριό του ως Άγιος. Στην εκκλησία υπάρχει μια πέτρα που υποτίθεται ότι φέρει ίχνη από τις πατημασιές του Ιησού, όμως στην πραγματικότητα πρόκειται απλώς για ένα αρχαίο παγανιστικό κειμήλιο. 

2) Το Κολοσσαίο και η Φυλακή του Μαμερτίνου

Το Κολοσσαίο 

Δεν υπάρχει ίσως πιο αιματοβαμμένο αξιοθέατο στη Ρώμη από το περίφημο Κολοσσαίο. Ξεκίνησε να χτίζεται το 72 μ.Χ. υπό τη Δυναστεία των Φλαβίων, γι' αυτό και αρχικά ήταν γνωστό ως Φλάβιο Αμφιθέατρο. Υπήρξε το μεγαλύτερο αμφιθέατρο όλων των εποχών και αποτέλεσε πρότυπο για την ανοικοδόμηση κάθε παρόμοιου σταδίου που δημιουργήθηκε στο μέλλον. Για να ολοκληρωθεί αυτό το μεγαλόπνοο έργο χρειάστηκε να εργαστούν δεκάδες Εβραίοι σκλάβοι που μεταφέρθηκαν στη Ρώμη μετά από την καταστολή της επανάστασής τους στην Ιουδαία. Εγκαινιάστηκε το 80 μ.Χ. από τον Αυτοκράτορα Τίτο μέσα σε μια έκρηξη πανηγυρικών εκδηλώσεων που διήρκεσαν 100 ολόκληρες ημέρες, κατά τις οποίες οδηγήθηκαν στη σφαγή 5.000 άγρια ζώα. Τα αγωνίσματα που περιελάμβαναν σφαγές συνέχισαν να είναι νόμιμα μέχρι το 523 μ.Χ., χαρίζοντας δυνατές συγκινήσεις στο κοινό της Ρώμης που διψούσε για αίμα. Από την αρένα του πέρασαν σπουδαίοι μονομάχοι, μεταξύ των οποίων και ο Σπάρτακος. Λίγα βήματα από το Κολοσσαίο βρίσκεται ένα λιγότερο γνωστό αξιοθέατο: η φυλακή του Μαμερτίνου. Χτίστηκε τον 7ο-6ο αιώνα π.Χ. και αποτέλεσε το κεντρικό κρατητήριο της Ρώμης. Κάποτε τους φυλακισμένους τους έριχναν από μια τρύπα στο πάτωμα της φυλακής κατευθείαν μέσα στο υπόγειο κελί τους, από το οποίο δεν υπήρχε άλλη οδός διαφυγής παρά μόνο ο θάνατος. Ανάμεσα στους πιο... διάσημους κρατούμενους που πέρασαν ποτέ από εδώ ήταν ο Βερσινσεντόριξ, ο αρχηγός των κέλτικων φύλων που είχαν εξεγερθεί κατά των Ρωμαίων και τελευταίος βασιλιάς της Γαλατίας. Ο σημαντικότερος ωστόσο φυλακισμένος στο Μαμερτίνο ήταν ο ίδιος ο Άγιος Πέτρος. Τα ίχνη στο χώρο του κλιμακοστασίου λέγεται ότι είναι το αποτύπωμα που άφησε το πρόσωπό του όταν οι φρουροί τον χτύπησαν πάνω στον τοίχο. Στο υπόγειο υπάρχει ακόμη η στήλη στην οποία τον αλυσόδεσαν ενώ λέγεται ότι από τις πληγές του, αντί για αίμα, ανάβλυσε γάλα. Μέσα στη φυλακή του Μαμερτίνου ο Άγιος Πέτρος συνέχιζε να συνομιλεί ασταμάτητα με τους πιστούς και να προσηλυτίζει κόσμο στη νέα θρησκεία. Το τέλος του ήρθε με τη σταύρωσή του από τους Ρωμαίους αλλά όχι όπως αυτή συνήθως γινόταν. Ο Πέτρος ζήτησε να σταυρωθεί ανάποδα, όντας πολύ σεμνός για να δεχτεί να σταυρωθεί όπως ο Χριστός.

• Colosseo: Piazza del Colosseo, ανοιχτά καθημερινά 9 π.μ. - 1 ώρα πριν τη δύση του ηλίου
• Mamertino: Via San Pietro in Carcere / Via Tulliano, ανοιχτά καθημερινά 9 π.μ. - 12:30 μ.μ., 2 – 5 μ.μ.

3) Chiesa di San Clemente

San Clemente, Κρύπτη

Στο σημείο που βρίσκεται η εκκλησία του San Clemente αρχικά βρισκόταν μια οικία του 1ου αιώνα μ.Χ. και ένα ιερό αφιερωμένο στον Πέρση θεό, Μίθρα. Πάνω από αυτά τα ερείπια χτίστηκε αργότερα μια Βασιλική του 4ου αιώνα μ.Χ., η οποία κάηκε το 1084 από τους Νορμανδούς. Η σημερινή εκκλησία είναι αφιερωμένη στον San Clemente και είναι χτισμένη σε ένα τρίτο επίπεδο, πάνω από τα ερείπια των προηγούμενων κτηρίων. Αν όλο αυτό σας φαίνεται ήδη εντυπωσιακό, πού να ακούσετε και τη συνέχεια...! 

San Clemente, το Μιθραίο

Όσοι δεν είναι κλειστοφοβικοί, έχουν τη δυνατότητα να απολαύσουν ένα από τα καλύτερα υπόγεια αξιοθέατα στον κόσμο. Κάτω από τον σύγχρονο Ναό ξεδιπλώνεται ένας λαβύρινθος από στενούς και σκοτεινούς διαδρόμους που μας ταξιδεύουν στις διαφορετικές εποχές της Ρώμης. Το κατώτατο επίπεδο, που χρονολογείται από τον 2ο αιώνα π.Χ. και την εποχή της δημοκρατικής Ρώμης, παραμένει κατά μεγάλο μέρος ανεξερεύνητο και άρα μη επισκέψιμο. Το υπόλοιπο κομμάτι όμως, που περιλαμβάνει και το περίφημο Μιθραίο, είναι ανοιχτό στο κοινό αποτελώντας μια συγκλονιστική εμπειρία για όποιον τολμήσει να κατέβει ως εδώ. Σε ορισμένα σημεία κυριαρχεί το απόλυτο σκοτάδι και το μόνο που προσφέρει μια κάποια ανακούφιση από τον φόβο είναι ο ήχος από τα νερά μιας υπόγειας πηγής.

• Via di San Giovanni in Laterano, ανοιχτά καθημερινά 9 π.μ. - 12:30 μ.μ., 3 – 6 μ.μ. (Κυριακές από τις 10 π.μ.)

4) Οι Κατακόμβες

Κατακόμβες

Ένα από τα πιο ανατριχιαστικά αξιοθέατα της Ρώμης είναι φυσικά οι Κατακόμβες. Σε κανένα άλλο μέρος στον κόσμο δεν υπάρχει ένα τόσο μεγάλο και καλά διατηρημένο δίκτυο από κατακόμβες. Επί της ουσίας, πρόκειται για υπόγειες στενές σήραγγες που μοιάζουν με κηρήθρα και βρίσκονται κρυμμένες κάτω από τους δρόμους της Ρώμης και ιδιαίτερα κατά μήκος της Αρχαίας Αππίας Οδού. Λειτούργησαν ως υπόγεια νεκροταφεία, τα οποία μπορούσαν να επισκέπτονται οι συγγενείς των νεκρών, γιατί τότε υπήρχε η πεποίθηση ότι τα φαντάσματα των νεκρών μπορούσαν να κυκλοφορούν στους διαδρόμους και να συναντιούνται με τους ζωντανούς. Οι εσοχές κατά μήκος των διαδρόμων έμοιαζαν με στενά ράφια, ονομάζονταν loculi και χωρούσαν 2-3 πτώματα. Ήταν σκαμμένες σε αργιλώδες πέτρωμα και έφεραν τοιχογραφίες και εγχάρακτες μαρμάρινες πλάκες. 

Οι διασημότερες κατακόμβες είναι αυτές της Δομιτίλας. Εδώ έχουμε να κάνουμε με το μεγαλύτερο δίκτυο από σήραγγες που περιλαμβάνουν ακόμη και παλαιότερους τάφους, του 1ου ή του 2ου αιώνα, που δεν έχουν σχέση με τον Χριστιανισμό, γιατί αρχικά το σημείο χρησίμευε ως τόπος ταφής διαφορετικών θρησκευτικών ομάδων. 

Το πρώτο επίσημο χριστιανικό νεκροταφείο της πόλης ήταν οι κατακόμβες του Αγίου Καλλίστου. Εκτείνονται σε τέσσερα επίπεδα, δημιουργήθηκαν από το πελέκημα της σχετικά μαλακής ηφαιστειακής πέτρας και διαθέτουν ειδικές κρύπτες αλλά και αίθουσες διακοσμημένες με τοιχογραφίες. 

Τέλος, οι κατακόμβες του Αγίου Σεβαστιανού ενδέχεται να φιλοξενούν τα λείψανα των Αγίων Πέτρου και Παύλου, τα οποία λέγεται ότι μεταφέρθηκαν εδώ για ασφάλεια κατά τη διάρκεια των διωγμών των πρώτων χριστιανών. Ο θρύλος δεν έχει επιβεβαιωθεί επίσημα αλλά οι κατακόμβες από μόνες τους αποτελούν έτσι κι αλλιώς ένα άκρως ενδιαφέρον αξιοθέατο ενώ φιλοξενούν και μερικά μαυσωλεία του 4ου αιώνα με εξαιρετικές τοιχογραφίες. Οι υπόγειοι, σκοτεινοί και στενοί χώροι, όπου σε μερικά σημεία μόλις και μετά βίας χωράει να περάσει ένας άνθρωπος, δεν ενδείκνυνται φυσικά για κλειστοφοβικούς, αποτελούν όμως το απόλυτο must see αξιοθέατο για όποιον επιθυμεί να ανακαλύψει την πιο απόκοσμη και μυστηριακή όψη της Ρώμης!

• Κατακόμβες της Δομιτίλας: Via delle Sette Chiese 282, ανοιχτά Φεβρουάριο - Δεκέμβριο, Τετάρτη – Δευτέρα 8:30 π.μ. - μεσημέρι, 2:30 – 5:30 μ.μ.
• Κατακόμβες Αγίου Σεβαστιανού: Via Appia Antica 136, ανοιχτά μέσα Δεκεμβρίου – μέσα Νοεμβρίου, Δευτέρα – Σάββατο 9 π.μ. - μεσημέρι, 2:30 – 5:30 μ.μ.
• Κατακόμβες Αγίου Καλλίστου: Via Appia Antica 170, ανοιχτά Μάρτιο – Ιούνιο, Πέμπτη – Τρίτη 8:30 π.μ. - μεσημέρι, 2:30 – 5:30 μ.μ.

5) Οι Σπηλιές του Βατικανού

Το εσωτερικό του τρούλου του Αγίου Πέτρου

Κάτω από το δάπεδο της διασημότερης εκκλησίας της Ρώμης, της Βασιλικής του Αγίου Πέτρου, εκτείνεται άλλο ένα μυστικό δίκτυο από δαιδαλώδεις κατακόμβες. Τη δεκαετία του 1940, κατά τη διάρκεια εκσκαφών, οι εργάτες ανακάλυψαν στη Νεκρόπολη τον περίφημο Κόκκινο Τοίχο. Ήταν καλυμμένος με πρόχειρη γραφή που επικαλούταν τον Άγιο Πέτρο και πίσω από τον τοίχο ανακαλύφθηκε ένα κιβώτιο με οστά. Ανεπιβεβαίωτες εικασίες αναφέρουν ότι τα οστά ανήκουν στον ίδιο τον Άγιο Πέτρο... Η πρόσβαση στο χώρο είναι απαγορευμένη στο κοινό.

6) Η Santa Maria del Popolo και το... φάντασμα του Νέρωνα!

Pincio, piazza del Popolo

Το Pincio είναι το καλύτερο σημείο για να απολαύσουμε μια πανοραμική άποψη της πόλης αλλά και το ομορφότερο ηλιοβασίλεμα. Λίγοι είναι αυτοί ωστόσο που γνωρίζουν την τρομερή ιστορία που κρύβει η περιοχή... Ο πανούργος Ρωμαίος Αυτοκράτορας Νέρωνας, μετά το θάνατό του, θάφτηκε στην οικογενειακή κρύπτη Domitia στο Pincio. Ο θρύλος λέει πως, από τότε και για πολλά χρόνια, οι κάτοικοι της περιοχής τρομοκρατούνταν από δαιμονισμένα κοράκια που ζούσαν σε ένα καταραμένο δέντρο και στα οποία πίστευαν ότι είχε διοχετευτεί όλη η αρνητική ενέργεια από το πνεύμα του Νέρωνα. Ο Πάπας Pasquale II, για να καθησυχάσει τους ντόπιους, έκοψε το 1099 το “καταραμένο” δέντρο και στη θέση του έχτισε ένα παρεκκλήσι προς τιμήν της Παναγίας. Στην ανοικοδόμηση του ναού συνεισέφερε και ο λαός (popolo) και έτσι η εκκλησία ονομάστηκε Santa Maria del Popolo (Παναγία του λαού) ενώ αντίστοιχα η πλατεία μπροστά από το ναό είναι η πασίγνωστη και πολυφωτογραφημένη Piazza del Popolo. 

7) Η Κρύπτη των Καπουτσίνων

Η Κρύπτη των Καπουτσίνων

Η Via Veneto υπήρξε ανέκαθεν ο πιο διάσημος δρόμος της Ρώμης για τους απανταχού λάτρεις της “dolce vita”. Διαθέτει πανάκριβα ξενοδοχεία, στιλάτα καφέ και εστιατόρια και αποτελούσε το απόλυτο σημείο συνάντησης των bon viveur της δεκαετίας του '60. Στον ίδιο δρόμο, σαν αντίδοτο στα φλας και στην απόλυτη ματαιοδοξία που κρύβει η “γλυκιά ζωή”, συναντάμε το πιο μακάβριο αξιοθέατο της Ρώμης, προορισμένο μόνο για επισκέπτες με... γερά στομάχια! Δεν είναι άλλο από την εκκλησία της Παναγίας της Συλλήψεως των Καπουτσίνων που έχει στο υπόγειό της μια Κρύπτη εντελώς διαφορετική από τις συνηθισμένες. Εδώ οι τοίχοι, αντί να καλύπτονται από πίνακες και τοιχογραφίες διάσημων ζωγράφων, είναι καλυμμένοι με... οστά! Ο επισκέπτης έρχεται αντιμέτωπος με ανατριχιαστικά παρεκκλήσια διακοσμημένα με ψηφιδωτά από κόκαλα νεκρών μοναχών. Οι σκελετοί των Καπουτσίνων διαμελίστηκαν και χρησιμοποιήθηκαν για να καλύψουν κάθε επιφάνεια με μακάβρια μοτίβα. Ορισμένοι παραμένουν ολόκληροι και έχουν κρεμαστεί στους τοίχους μαζί με τα ράσα τους. 

• Via Veneto 27, ανοιχτά Παρασκευή – Τετάρτη 9 π.μ. - μεσημέρι, 3 – 6 μ.μ., είσοδος δωρεάν

8) Το Campo de' Fiori 

Το Campo de' Fiori με το άγαλμα του Giordano Bruno

Το Campo de' Fiori, η πλατεία με το πανέμορφο όνομα “Αγρός των λουλουδιών”, κατά τη διάρκεια της ημέρας γεμίζει χρώματα και αρώματα από τους πάγκους των εμπόρων που πωλούν φρούτα και λουλούδια. Το βράδυ, που η αγορά κλείνει, η πλατεία συνεχίζει να σφύζει από ζωή καθώς οι πάμπ και τα μπαρ καθιστούν την ευρύτερη περιοχή κέντρο της νυχτερινής ζωής της Ρώμης. Στους αρχαίους χρόνους, στο σημείο αυτό εκτεινόταν ο ανοιχτός χώρος μπροστά από το Θέατρο της Πομπηίας. Από το Μεσαίωνα και μετά έγινε μία από τις πιο ζωντανές γειτονιές της πόλης, σημείο συνάντησης των ιπποτών αλλά και των προσκυνητών. Στην ουσία, ωστόσο, πρόκειται για ένα ακόμα αξιοθέατο της Ρώμης που κρύβει καλά τη σκοτεινή του όψη μα και τη μακάβρια ιστορία του... Πολύ απλά, το Campo de' Fiori υπήρξε ο τόπος όπου πραγματοποιούνταν οι εκτελέσεις της Ιεράς Εξέτασης, κάτι που μας μαρτυρά και η ύπαρξη εδώ του αγάλματος του Giordano Bruno. Ο κουκουλοφόρος φιλόσοφος, που μοιάζει σαν να μας κοιτάζει με το μεγαλοπρεπές βλέμμα του, υπήρξε ένας σπουδαίος θεολόγος, ποιητής, μαθηματικός και αστρονόμος της Αναγέννησης που καταδικάστηκε το 1600 από την Ιερά Εξέταση για τις προοδευτικές -και αιρετικές για τα μέτρα εκείνης της εποχής- ιδέες του. Αρνούμενος να απαρνηθεί τις απόψεις του, οδηγήθηκε σε μαρτυρικό θάνατο στην πυρά στο μέσο του Campo de' Fiori.

9) Το Palazzo Zuccari

Η κεντρική πύλη του Palazzo Zuccari

Ένα άγνωστο κτήριο της Ρώμης προσελκύει τα βλέμματα των περαστικών που διασχίζουν τυχαία το δρόμο μπροστά από αυτό. Είναι το Palazzo Zuccari, ένα άκρως εξεζητημένο κτήριο του 16ου αιώνα, που ξεχωρίζει για τις πύλες και τα παράθυρά του, τα οποία είναι φτιαγμένα με τέτοιον τρόπο ώστε να μοιάζουν με ανοιχτά στόματα τεράτων που φωνάζουν! Κανείς δεν ξέρει για ποιο λόγο επιλέχτηκε αυτό το μοτίβο για τη διακόσμηση του εν λόγω κτηρίου, ούτε τι ακριβώς είχε στο μυαλό του ο κατασκευαστής του. Το μόνο που ξέρουμε είναι ότι υπήρξε το ατελιέ των Taddeo και Federico Zuccari. Η πρόσβαση δεν επιτρέπεται στο κοινό, το εκπληκτικό όμως στοιχείο της αρχιτεκτονικής του βρίσκεται στην εξωτερική πρόσοψη του κτηρίου, την οποία μπορούν όλοι να... απολαύσουν!

• Via Gregoriana 28, κλειστό για το κοινό

10) Το Museo delle Anime del Purgatorio (Μουσείο των Ψυχών στο Καθαρτήριο)

Museo delle Anime del Purgatorio

Φτάνοντας στο τέλος του top-10 με τα πιο ανατριχιαστικά μέρη της Ρώμης, συναντάμε ένα... μουσείο αλλιώτικο από τα άλλα! Φιλοξενείται μέσα σε μια εκκλησία, την Sacro Cuore del Suffragio και είναι μια μικρή αλλά αρκετά τρομακτική έκθεση που περιλαμβάνει διάφορα “στοιχεία” που επιβεβαιώνουν την ύπαρξη πνευμάτων! Στις περισσότερες των περιπτώσεων πρόκειται για αποτυπώματα χεριών που έχουν καεί πάνω σε επιφάνειες και που θεωρείται ότι ανήκουν σε νεκρούς των οποίων οι ψυχές παραμένουν στο Καθαρτήριο περιμένοντας να μεταφερθούν στον Παράδεισο. Αν πρόκειται για αλήθεια ή για εικασίες κάποιου νοσηρού εγκεφάλου, μάλλον δεν θα το μάθουμε ποτέ! Και ίσως τελικά να μην έχει και τόση σημασία... 

• Lungotevere Prati 12, ανοιχτά Δευτέρα – Σάββατο 7:30 – 11 π.μ., 4:30 – 7 μ.μ., είσοδος δωρεάν