Στα άδυτα της σαντερίας: Οι τελετές μαγείας στην Κούβα...

Το πρόσφατο ταξίδι μου στην Κούβα υπήρξε αυτό που συνηθίζουμε να λέμε αληθινή “εμπειρία ζωής”. Πέρα από τα υπέροχα αξιοθέατα και τις γραφικές πόλεις που μοιάζουν να έχουν παραμείνει σε μια άλλη εποχή, η Κούβα αποτελεί μια ξεχωριστή εμπειρία γενικότερα. Από τον ιδιαίτερο τρόπο ζωής και τη νοοτροπία των κατοίκων της μέχρι τις συνήθειες, τα έθιμα, την κουζίνα, τη μουσική και τη θρησκεία της. Επειδή όμως αυτά που είχα την ευκαιρία να μάθω μέσα από το ταξίδι μου δεν εξαντλούνται μέσα σε ένα μόνο άρθρο, στην πορεία θα επανέλθω αρκετές φορές στο θέμα της Κούβας μέσα από μια σειρά άρθρων και φωτογραφιών. Σήμερα λέω να σας μιλήσω συγκεκριμένα για μία από τις πιο κρυφές πτυχές αυτής της χώρας: το ζήτημα της θρησκείας.

Η "μαύρη Παναγία"

Η ιστορία της θρησκείας στο νησί ξεκινά περίπου τον 16ο-18ο αιώνα, όταν οι νέγροι σκλάβοι που μεταφέρονται εδώ για να εργαστούν στις φυτείες ζαχαροκάλαμου φέρνουν μαζί τους τη σαντερία, μια καθαρά αφρικανική θρησκεία που είχε τις ρίζες της στις τελετές των Γιορούμπα της Νιγηρίας και στην πορεία του χρόνου αναμείχθηκε με τον καθολικισμό των Ευρωπαίων αποίκων παρουσιάζοντας έντονα στοιχεία θρησκευτικού συγκριτισμού. Η Κουβανική Επανάσταση κήρυξε σχεδόν αμέσως την Κούβα ως κράτος αθεϊστικό και το 1962 ο Fidel Castro έκλεισε πάνω από 400 καθολικά σχολεία θεωρώντας τα υπεύθυνα για τη διασπορά επικίνδυνων ιδεών. Τριάντα χρόνια μετά, το 1992, το Κομμουνιστικό Κόμμα αποφάσισε να προβεί σε αλλαγές στο Σύνταγμα, παραχωρώντας ουσιαστική ελευθερία όσον αφορά τη λατρεία όλων των θρησκειών. Σήμερα περίπου το 60% των Κουβανών πιστεύουν σε κάποια θρησκεία, με τα ποσοστά να είναι μεγαλύτερα για όσους ακολουθούν τη σαντερία. Η αλήθεια είναι ότι οι κάτοικοι του νησιού ποτέ δεν έπαψαν να ακολουθούν τα έθιμα και τις θρησκευτικές παραδόσεις τους στα κρυφά ακόμα και όταν αυτό ήταν επισήμως απαγορευμένο. Από τις σπουδαιότερες στιγμές στην ιστορία της θρησκείας στην Κούβα υπήρξαν η επίσκεψη του Πάπα Ιωάννη Παύλου Β' στο νησί το 1998 αλλά και του Οικουμενικού Πατριάρχη Βαρθολομαίου το 2004, γεγονότα που ενίσχυσαν τη θεμελίωση της ανεξιθρησκείας. Στη διάρκεια του ταξιδιού μου στην Κούβα είχα την ευκαιρία να έρθω σε επαφή με τις θρησκευτικές παραδόσεις των ντόπιων μέσα από τρία διαφορετικά περιστατικά. Η συνάντησή μου, λοιπόν, με τους δρόμους τις σαντερίας έλαβε χώρα στο Τροπικό Δάσος της Αβάνας, στο Callejon de Hamel επίσης στην Αβάνα και στην πόλη του Trinidad.

Τελετή λευκής μαγείας στο Τροπικό Δάσος της Αβάνας...

Gran Parque Metropolitano ή Πάρκο Almendares, το τροπικό δάσος της Αβάνας

Το Πάρκο Almendares ή αλλιώς Gran Parque Metropolitano είναι το τροπικό δάσος της Αβάνας, ο μεγαλύτερος πνεύμονας πράσινου της πρωτεύουσας. Αφιερώστε οπωσδήποτε χρόνο για μια πεζοπορία στα μονοπάτια του, αν επιθυμείτε να βιώσετε από κοντά πώς είναι να ζει κανείς σε ένα τροπικό μέρος. Στη διάρκεια της βόλτας μας απολαύσαμε το ειδυλλιακό και άκρως ονειρικό τοπίο αλλά γίναμε και μάρτυρες μιας τελετής λευκής μαγείας που λάμβανε χώρα εκείνη την ώρα στις όχθες του ποταμού που διασχίζει το δάσος. Δεν ήταν βεβαίως εφικτό να πλησιάσουμε πολύ κοντά, από σεβασμό προς την πίστη των ανθρώπων, αλλά έστω και από κάποια απόσταση πήραμε μια γεύση από τις πρακτικές που ακολουθεί η σαντερία. Συγκεκριμένα λοιπόν, τρία άτομα συναντήθηκαν στις όχθες του ποταμού. Επρόκειτο για την ιέρεια της σαντερίας, τον βοηθό της και τον πιστό που είχε αιτηθεί την πραγματοποίηση της τελετής. Συνήθως τέτοιες τελετές έχουν να κάνουν με θέματα συναισθηματικής φύσεως και το πιθανότερο είναι πως ο πιστός είχε χωρίσει από την αγαπημένη του και ζητούσε να γίνει η τελετή για να τη φέρει πίσω. 

Τελετή λευκής μαγείας στην όχθη του ποταμού...

Η ιέρεια, φορώντας λευκό τουρμπάνι στο κεφάλι (γεγονός που έδειχνε ότι επρόκειτο για τελετή λευκής μαγείας που σκοπό είχε να προκαλέσει κάτι καλό και όχι κακό σε κάποιον), ξεκινά να χτυπάει ρυθμικά ένα μικρό κουδουνάκι για να ξυπνήσει τη θεά Ochun. 

Η Ochun είναι ταυτόχρονα θεά του ποταμού αλλά και του έρωτα και κόρη της Yemalla, θεάς των θαλασσών που στη θρησκεία της σαντερίας κατέχει θέση αντίστοιχη με αυτή της Παναγίας στον χριστιανικό κόσμο. Κατόπιν, ο βοηθός παίρνει στα χέρια του δύο κοκόρια και κρατώντας τα από τα πόδια ξεκινά να τα τινάζει γύρω από την ιέρεια με σκοπό να πάρει αυτή μέσα της όλη την ενέργεια της θεάς Ochun. Τα κοκόρια κράζουν σε όλη τη διάρκεια της τελετής μέχρι που κάποια στιγμή ακούς την τελευταία τους κραυγή όταν ο βοηθός τους κόβει το λαιμό στην όχθη του ποταμού! Να πούμε εδώ ότι η σφαγή ζώων, όσο ακραία και αν μας ακούγεται, αποτελεί συνήθη πρακτική της σαντερίας. Η συνέχεια βεβαίως είναι ακόμη πιο μακάβρια... Ένα μέρος από το αίμα των θυσιασμένων κοκοριών συλλέγεται σε ένα δοχείο και αναμειγνύεται με ρούμι και καπνό από πούρο. Αυτό το περίεργο μείγμα θα καταναλωθεί κατόπιν και από τους τρεις συμμετέχοντες στην τελετή! Με το υπόλοιπο αίμα, ο βοηθός πασαλείβει το σώμα του πιστού και στο τέλος τον ρίχνουν γυμνό στον ποταμό ώστε να εξαγνιστεί. Τώρα πια ο πιστός είναι αφιερωμένος στη θεά και επί έναν ολόκληρο χρόνο θα πρέπει να φοράει μόνο λευκά ρούχα και να έχει κρεμασμένα πάνω του τα χαϊμαλιά της θεάς, με αντάλλαγμα την πίστη πως η θεά θα τον βοηθήσει να κερδίσει πίσω τη γυναίκα που αγαπά. 

Δεν είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε αν τελικά ο άνθρωπος αυτός πέτυχε το σκοπό του, αξίζει ωστόσο να αναφέρω ότι δεν είναι λίγοι οι πιστοί που καταφεύγουν σε παρόμοιες τελετές. Έτυχε μάλιστα να πετύχουμε στους δρόμους της Αβάνας μία γυναίκα οδηγό coco taxi, ντυμένη στα ολόλευκα, η οποία φορούσε άπειρα κολιέ και βραχιόλια με χρωματιστές χάντρες που αποτελούν χαρακτηριστικά της σαντερίας και μαρτυρούν τις πάμπολλες τελετές μαγείας τις οποίες έχει πραγματοποιήσει η συγκεκριμένη γυναίκα! Το παράξενο είναι ότι στις τελετές αυτές έχει τη δυνατότητα να καταφύγει ο οποιοσδήποτε, ανεξάρτητα από τη θρησκεία από την οποία προέρχεται. Μπορεί, για παράδειγμα, ένας Ευρωπαίος να ταξιδέψει στην Κούβα και να πραγματοποιήσει μια τέτοια τελετή με τη βοήθεια μιας ιέρειας. Θα πρέπει όμως να γνωρίζει ότι από αυτή τη στιγμή και μετά θα ανήκει πλέον στη θεά και είναι υποχρεωμένος να επιστρέψει και να πεθάνει στην Κούβα ώστε να δεχτεί το σώμα του η κουβανική γη και κατ' επέκταση η ίδια η θεά!

Callejon de Hamel ή αλλιώς το “στενάκι της σαντερίας”...

Το στενάκι Callejon de Hamel αποτελεί μία από τις πιο αρτιστίκ γωνιές της Αβάνας αλλά ταυτόχρονα και γνωστό "στέκι" των πιστών της σαντερίας... 

Μια κρυμμένη γωνιά της Αβάνας με τεράστιο καλλιτεχνικό ενδιαφέρον είναι το στενάκι του Callejon de Hamel. Κάποιοι μάλιστα ίσως να το θυμούνται από τη χαρακτηριστική σκηνή της ταινίας “Μαχητές των Δρόμων” που γυρίστηκε εδώ. Η πάλαι ποτέ κακόφημη αυτή γειτονιά της πρωτεύουσας έχει πλέον μετατραπεί σε μια από τις πιο αρτιστίκ γωνιές της πόλης χάρη στον καλλιτέχνη Salvador Gonzales Escalona. Ο αυτοδίδακτος Salvador, με καλλιτεχνική δράση στις Η.Π.Α., τη Νορβηγία, την Ιταλία και τη Βενεζουέλα, αποφάσισε το 1990 να αναμορφώσει το δρομάκι έξω από το σπίτι του στην Κούβα. Απλά, καθημερινά αντικείμενα υπεράνω πάσης καλλιτεχνικής αξίας, όπως παλιές μπανιέρες (!), έχουν μετατραπεί σε έργα τέχνης δια χειρός Salvador και το στενάκι πλέον αποτελεί ένα υπαίθριο μουσείο διακοσμημένο από αγάλματα, μωσαϊκά, γλυπτά και γκράφιτι. Το στυλ του συνδυάζει στοιχεία της αφρο-κουβανικής κουλτούρας και αποτελεί ένα μείγμα σουρεαλισμού και κυβισμού. 

Υπαίθρια Τέχνη δια χειρός... Salvador

Παράλληλα, το Callejon de Hamel με τα νυχτερινά στέκια του αποτελεί σημείο συνάντησης των χορευτών της rumba αλλά και μια κρυμμένη γωνιά λατρείας της σαντερίας. Σε έναν μικρό χώρο εκτίθενται όλα τα όργανα βασανισμού που χρησιμοποιούσαν κάποτε οι χριστιανοί διώκτες των πιστών της σαντερίας στο πλαίσιο ενός ανελέητου κυνηγιού μαγισσών. Απόκοσμες μορφές ζωγραφισμένες στους τοίχους, κούκλες βουντού και διάφορα αντικείμενα-σύμβολα της θρησκείας. Εδώ υπάρχει και ένα μαγαζί όπου μπορεί κανείς να προμηθευτεί μαύρες κούκλες, βότανα, χειροποίητα αντικείμενα που έχουν σχέση με τη σαντερία και “διαβασμένα” χαϊμαλιά και βραχιόλια από πολύχρωμες χάντρες, τα οποία υποτίθεται πως μόνο αυτός που τα προμηθεύει επιτρέπεται να αγγίξει με γυμνό χέρι και σου τα περνάει ο ίδιος απευθείας στο λαιμό ή στο χέρι. Προσωπικά δεν συνάντησα ούτε έναν Ευρωπαίο που να θελήσει να αποκτήσει κάτι από αυτά, απόδειξη πως όσο και αν είναι το ενδιαφέρον γύρω από τον μυστικισμό και την απόκρυφη πλευρά της σαντερίας, άλλος τόσος είναι και ο φόβος που γεννιέται σε κάποιον μη μυημένο και εξοικειωμένο με τα μυστικά της. Πάντα θα προκαλεί τρόμο η σκοτεινή πλευρά αυτής της θρησκείας που επί αιώνες επιβίωσε στα κρυφά, βασισμένη μόνο στις προφορικές παραδόσεις που περνούσαν από γενιά σε γενιά, εξαιτίας των απαγορεύσεων και της άρνησης κάθε θρησκείας από την πλευρά του επίσημου κουβανικού κράτους και που χρησιμοποιεί μέχρι και σήμερα πρακτικές που σχετίζονται με θυσίες ζώων, κατανάλωση αίματος, τελετές λευκής και μαύρης μαγείας... 

Μαύρες κούκλες, λατρευτικά σκεύη, θρησκευτικά αντικείμενα, αγαλματίδια θεοτήτων, βραχιόλια και "διαβασμένα" χαϊμαλιά στο βωμό του... τουρισμού

Ο Ναός της Yemalla στο Trinidad...

Yemalla, η θεά των υδάτων

Σε ένα μικρό δωμάτιο ενός κοινότυπου σπιτιού στο Trinidad ανακαλύψαμε έναν από τους σημαντικότερους ναούς της σαντερίας στην Κούβα. Το δωμάτιο περιείχε μόνο μερικές σειρές από ξύλινους πάγκους για να κάθονται οι πιστοί, ένα τραπέζι για τις τελετές και ένα άγαλμα της Yemalla, της "μαύρης Παναγίας” της σαντερίας, ντυμένης με λευκό φόρεμα και μπλε μανδύα μιας και αντιπροσωπεύει τη θεά των υδάτων. Οι εκπρόσωποι της θρησκείας μας επέτρεψαν να εισέλθουμε μόνο για λίγο γιατί ο χώρος θα έπρεπε να προετοιμαστεί για μια τελετή μαύρης, αυτή τη φορά, μαγείας που θα πραγματοποιούσαν το απόγευμα της ίδιας ημέρας. Από τον εσωτερικό κήπο του κτηρίου, τα κοκόρια ακούγονταν ανήσυχα μέσα στα κλουβιά τους λες και προαισθάνονταν το επερχόμενο τέλος τους. Όλα τα σύνεργα της θυσίας ήταν έτοιμα, στημένα στη γωνία του δωματίου και σκεπασμένα με ένα πανί που μόνο ο εκπρόσωπος της θρησκείας μπορούσε να αγγίξει ώστε να μην περάσει σε κανέναν παρευρισκόμενο η αρνητική ενέργεια των αντικειμένων, η οποία ήταν έντονη ακριβώς γιατί επρόκειτο να χρησιμοποιηθούν για την τέλεση μαύρης μαγείας που σκοπό έχει πάντα να προκαλέσει κακό σε κάποιον για λόγους εκδίκησης. 

Σύνεργα για τελετή

Παρόλο που δεν πιστεύαμε σε αυτά, ο συγκεκριμένος χώρος απέπνεε γενικότερα μια αρνητική ενέργεια που μας απωθούσε και μας έκανε έτσι κι αλλιώς να μη θέλουμε να μείνουμε εκεί για πολύ. Άκουσα αρκετούς επισκέπτες να αναφέρουν ότι αισθάνθηκαν ένα απροσδιόριστο σφίξιμο στο στομάχι, ένα βάρος στο στήθος, ίσως εξαιτίας της ψυχολογικής φόρτισης, που δεν υποχώρησε ούτε όταν προσπαθήσαμε ανεπιτυχώς να αστειευτούμε στη θέα της απλωμένης μπουγάδας του Babalao, του “πατέρα των μυστηρίων” όπως ονομάζεται στη διάλεκτο των Γιορούμπα ο πνευματικός ηγέτης της σαντερίας. Και ενώ τα γαριασμένα του ασπρόρουχα και τα εσώρουχά του κρέμονταν στα δεμένα μπουγαδόσχοινα του κήπου, ο ίδιος -όπως μας ενημέρωσαν- ξεκουραζόταν στο δωμάτιό του ώστε να είναι έτοιμος να τελέσει τα καθήκοντά του στη δύσκολη τελετή που θα ακολουθούσε, κεκλεισμένων των θυρών βεβαίως, γιατί αν και η λευκή μαγεία πραγματοποιείται πλέον ανοιχτά στην Κούβα, η μαύρη εξακολουθεί -εύλογα- να παραμένει απόκρυφη...